Geirr Tveitt - den fargerike

I samband med Festspillene i Bergens si nypremiere p� Geirr Tveitts restaurerte ballettmusikk "Baldurs Draumar," har Ballade her den store gleda av � gjengi Reidar Storaas' store og interessante Geir Tveitt-artikkel fr� �rets festspillprogram.

31.05.2002 | Av: Reidar Storaas

Den Geirr Tveitt-bylgja som no rullar fram, kan ha fleire �rsaker. Ein stor del av notematerialet som var i ustand d� han fall fr�, er ordna og tilrettelagt for praktisk bruk. Familien har gjort ein stor innsats. Offentlege og private midlar er sette inn i restaureringsarbeidet. Fengsla av komponistens originalitet har musikkvitarar, dirigentar og pianistar engasjert seg i arbeidet med � gjera partitura tilgjengelege og lydfesta musikken. Internasjonale plateselskap opnar ein vid marknad for Tveitts fascinerande toneunivers og gjev ut nye cd-innspelingar i raskt tempo.

Geirr Tveitt var den mest fargerike musikkskaparen i sin generasjon - og den mest produktive. Det var difor ein botnlaus tragedie at bustadhuset p� garden i Norheimsund, der han samla dei fleste originalnotane sine, brann ned til grunnen i juli 1970. Ei rekkje orkesterverk kom bort i lauselden, likeeins det meste av kammermusikken og alle klaversonatane s� n�r som den eine trykte, den visjon�re Sonata etere nr. 29. Trass i slik ei syrgjeleg desimering av opuslista er det ein omfattande katalog som st�r att etter tonediktaren.

Geirr Tveitt �tte det �ndelege vengespenn og den fantasiens flukt som s�rkjenner kunstnarar med ein flik av genialitet. Strid og sta, ja visst – til liks med Beethoven, Munch og Picasso. Ingen lageleg mann, enkel � ha med � gjera. Tverr og s�r, tykte somme. Dei opplevde ikkje den andre Geirr: eit eventyr av gener�sitet og festvitas, eit menneske som formidla sterk varme og vedunderleg humor, ofte med sj�lvironisk svip. Slikt sinnelag kunne han berrleggja n�r han kjende seg i trygge omgjevnader, mellom folk han hadde tiltru til.

Kunne ein berre vere eit lite skot p� kunstens veldige tre, s� ville det vera stort.

I botnen var han sm�l�ten, audmjuk p� vegner av eigen musikk. Han stygdest ved kunstnarkollegaer som hyste gilde tankar om seg sj�lve og trudde dei kunne veksa beint
inn i himmelen. For eigen part ytra han eit fromt ynske: kunne ein berre vere eit lite skot p� kunstens veldige tre, s� ville det vera stort.

Kompromisslaus og sj�lvr�dig var han alt fr� unge �r d� han kvitta seg med d�ypenamnet Nils og tok Geirr som sitt eige. Dessutan: Tveit heitte mange. Han ville ha noko heilt for seg sj�lv, eit namn � vera �leine om. Ein ekstra t gjorde skilnaden.

Ein kar som b�de p� mors- og farssida hadde �tter�ter fastgrodde i Hardanger. kunne knapt vedst� seg at han kom til verda i Bergen by. P� Nordnes. Der budde huslyden til guten var fire. Etter ein vinter p� Lofthus kalla dei faren Lars Tveit til styrar p� Danvik kristelige ungdomsskole der han var i ni �r f�r han tok l�rarpost i heimbygda. I Drammen fekk Geirr alle sine folkeskule�r og l�rde eit anna spr�kleg tonefall og saug i seg eit anna landskap enn det vestp�. Oppveksten skjedde i ein kristen, kulturopen heim med rik tilgang p� b�ker, bilete og musikk. Heimskringla og Edda vart han fortruleg med i gutedagane, til liks med dei nynorske diktarane. Slike litter�re kjelder bar han med seg inn i toneverkstaden der ein frodig fantasi transformerte impulsane til musikalsk dikting.

Gymnastida p� Voss og milj�et der gav nye kulturelle stimuli, ikkje minst n�rkontakt med hardingfela. Han spela i og styrde sitt eige orkester, Vesle-Frikk. Avskriving av klassiske orkesterverk gav innsikt i kompositoriske prosessar. Han pr�vde seg med eigne symfoniar og opera. Dei hamna i omnen etter kvart. Til nestor i norsk musikkliv, Christian Sinding, vende han seg med eit lite harmoniseringsarbeid. Kunne meisteren her sj� om det var noko som peika ut l�m og lei for ein r�dvill ungdom?

Sinding �ygna eit talent bak dei f� notelinene og sende gymnasiasten eit utf�rleg svar. Tilr�ding fr� meisteren opna veg til det tradisjonsrike konservatoriet i Leipzig. Der fekk Grieg si utdanning, og seinare dei fleste med posisjon i norsk musikkliv. 20-�ringen stilte seg i rekkja. Utan noko slag formell musikkoppl�ring i ryggen sette han seg under kateteret til dei fremste komposisjonsprofessorane i Europa. Ein hard skule, men eleven var trottig, vann innsikt og fekk tidleg vist sine evner.

Komponistdebuten kom i april 1931 d� dirigenten Szendrei framf�rde Klaverkonsert f-moll med Leipig symfoniorkester og amerikanaren Herman Berlinski p� solistplass. Konserten fekk lovord i tysk presse. I mars �ret etter spela Ingebj�rg Gresvik verket b�de i Harmonien” og i Oslofilharmonien. Harald S�verud var d� fast musikkmeldar i Bergens Tidende. Han likte det han h�yrde. “Konserten er et fors�k p� � fylle de store former med uforfalsket norsk musikk, med folkevisestemning og sl�tter som b�rende grunnlag. Det kan falle d�rlig ut og
virke lettkj�pt, men Tveit har gjort det meget morsomt med en pianistisk takknemlig solostemme og meget talentfull instrumentasjon… Som helhet var verket meget velskapt, morsomt og takknemlig.”

Tolv tvor�ystes fyristudiar l�g alt d� f�re p� Breitkopft & Hortel. Dette var musikk som varsla noko nytt og bar bod om eit talent utanom det vanlege. Tonegangar av liknande slag fekk publikum i �yra d� komponistpianisten stilte opp for fyrste gong i ein norsk konsertsal, i Handelens og Sj�fartens Hus 2. mars 1934, med eigne sl�ttar og felespelaren Halldor Meland som medverkande. To-, tre- og firer�ystes invensjonar, to hallingar og kadensar fr� tre klaverkonsertar var nytt, ukjent stoff, men det gjorde lukke. Kritikarane vedgjekk at dei “blev helt revet med av de spenstige rytmer” fr� denne “rike begavelse”. Berre nokre dagar seinare presenterer Harald Heide og Harmonien Konsert for strykekvartett og orkester, “eit b�de forvitnelegt og mykje sermerkt tonestykke, som bar bod fr� ei rik skaparsjel og ein mangslungen fantasi – og som dertil kjenner dei orkestrale verkemidlar p� alle vis.” (Arne Bj�rndal)

Dei fire studie�ra i Leipzig, eit opphald i Paris med sterke opplevingar p� ulike plan og deretter eit utbyterikt studium i Wien, har gjort Geirr Tveitt til ein velutdanna komponist. P� leiting etter fotfeste i heimleg musikkliv sl�r han seg f�rebels ned i familien si hytte i Norheimsund. Her utviklar han eit stort verk med rot i Edda, Baldurs draumar. Etter ein vinter og to set han bu i Oslo der han utfaldar seg som pedagog, kritikar, pianist og komponist (ei nemning han sterkt mislikte og veik unna s� godt det let seg gjera).

Attp� arbeider han med teori. Ei avhandling han har f�rt i pennen har f�tt ros fr� dirigenten Felix Weingartner og framst�ande musikkvitarar p� Kontinentet. No vil han ta doktorgraden p� Tonalit�tstheorie des parallelen Leittonssystems (Gyldendal 1937). Men n�r domsnemnda etter hans meining viser ukunne om sentrale sp�rsm�l og kollegiet nektar � skifta ut juryen, dreg forfattaren avhandlinga attende. Ein l�restol i musikk er p� denne tida
i emning ved Universitetet i Oslo. Geirr Tveitt meiner han er kvalifisert for embetet, men ser i augo at vegen vert stengd. Bitre kjensler set seg fast.

Om den musikkvitskaplege forskaren lyt gje tapt, er toneskalden Tveitt i rik bl�ming. Karrierestigen st�r bratt i dei seks �ra fr� han busette seg i Oslo midt p� 30-talet til han forlet byen. Ein straum av Tveitt-verk n�r ut til publikum f�r han set punktum med operaen Dragaredokko i Harmonien og Filharmonien vinteren 1940–41. Desse er dei siste offentlege konsertane han gav i krigs�ra.

Baldurs draumar blir utropt til den store musikkhendinga i Oslo 1938.

Baldurs draumar vart presentert som koreografisk drama i ulike utg�ver, for klaver og for symfonisk besetning, med og utan songsolistar. Noka sceneoppsetjing med dans lukkast det aldri � f� i stand. Sj�lv framf�rer Tveitt pianoversjonen i Leipzig, Th�bingen og Berlin 1935. I brodden for 100 manns orkester dirigerer han det i Oslo to kveldar for fullsett Aula. Suggererande stemningsrik og vakker musikk gjer sterkt inntrykk. Baldurs draumar blir utropt til den store musikkhendinga i Oslo 1938.

I 1941 r�mer Tveitt fr� hovudstaden og set bu p� odelsgarden i Hardanger. Langt oppe i ei veglaus li, n�r snaufjellet, 230 meter over sj�en og med det herlegaste utsyn over fjord og fjell og kvite bre, reiser han eit originalt byggverk. Stova er ein konsertsal mellom seks sv�re spegelglasruter. Her i Bj�dnabrakane f�r han all den arbeidsro han s�kjer. Musikken ollar fram – operaer, instrumentalkonsertar, symfoni, orkesterverk og songar i stort tal. No lagar han �g det verket som skal f�ra namnet hans lengst ut i verda – tilskipingane av folketonar fr� Hardanger.

I folkedjupet l�g uttrykksglede og melodisk evne. I hundretals �r hadde anonyme tone- og versemakarar spikra i hop geniale strofer til hygge i arbeid og fest. Tonane gjekk vidare til nye �ttleder. Opphavleg kan det ha vore musikk laga p� munnharpe, fele, langeleik, fl�yte eller bukkehorn. D� desse instrumenta gjekk or bruk, vart melodiane f�rde vidare i vokal tradisjon med tekst som skifte etter tid og h�ve.

Her kom d� ein kyndig mann som visste � utnytta stoffet i moderne kunstmusikk. Tveitt let dei traderte melodiane stiga fram kvar for seg, berre “t�skjipa” som han sa, og tilf�rd den instrumentale kunnskapen og fantasirikdomen han sat inne med.

Alt i 16 �rs alder skreiv Geirr ned sin fyrste folketone etter ein eldre mann i Vik�y. Huldrahaugjen sto p� debutprogrammet i 1934 og fylgde med inn i opus 150. P� den tid samla han eit stort tal folketonar, eit arbeid han f�rde vidare i krigs�ra. Over tusen tonar skal han ha skrive ned. Mellom likt og ulikt valde han ut dei mest s�rmerkte forteljande visene. Geirr Tveitt s�g glimesteinane i tilfanget. Medan tidlegare komponistgenerasjonar auste av innsamla tradisjonsstoff og brukte det uhemma i symfoniske og rapsodiske verk, f�rer Tveitt trufast opp sine heimelsmenn med namn eller initialar. Der kjelde vantar, er det gjerne komponisten sj�lv som l�yner seg attom komposisjonen.

I hardingtonane er Tveitt p� si h�gd. I knapp forma kjem poengterte karakteristikkar i eit frodig instrumentalt spr�k, ofte med forbl�ffande klanglege resultat. Slik unng�r han heilt den stampande rytmen og dei tette kraftakkordane som stundom tek luven fr� han og hindrar framdrifta. I mogne �r hadde Tveitt ein tendens til � overarbeida verka sine, det f�rde til ein overlessa og “feit” orkesterklang som stundom dyljer for melodisk struktur, og dermed svekkjer heilskapen. Dei bevarte ungdomsverka har gjerne ei meir stringent og avslutta form og vinn kl�rleik p� det. Likevel er det alltid noko s�rs ved Tveitts musikk. Originaliteten r�per seg i kvar takt.

Hausten 1940 tek Geirr Tveitt eit fatalt feilsteg. Han let seg oppnemna til konsultativt r�d for musikklivet, der han er formann. D� dei andre i r�det trekte seg, heldt han fram som statens musikkkonsulent fram til 1942. Dette ombodet f�r langvarige negative fylgjer for komponisten og konsertverksemda hans. Etter krigen m�tte han stengde d�rer her heime, lagnadstungt for ein kunstnar som treng tillit for � kunna fungera i samfunnet. Utanlands lyt han for � letta p� den musikalske trykkkokaren. Ein trufast ven og mes�n, skipsreiar A. F. Klaveness, yter raus hjelp slik at tonediktaren kjem seg ut or den �ydeleggjande karantenen. Han s�kjer st�rre forhold, eit opnare milj�. I Paris har han vener. Dit dreg han for � presentera nokre hovudverk fr� �ra han har vore innestengd: Klaverkonserten Nordljos, sonatar og utvalde folketonar: Velkomne med �ra, Friarf�ter, Storskrytarstev, Uventa brudlaupssjau, Langeleikl�t, Fjedlmansjento og Harding�l. “Useieleg vakker musikk”, skriv pressa. Nordmannen vert helsa velkomen som “Nordens Bartok”.

Suksessen i verdsbyen innleier ei rekkje konsertturnear i S�r-Europa dei n�raste �ra. Pianisten og dirigenten framf�rer eigne verk i Frankrike, Spania, Portugal, Marokko, Tunis, Algerie, Monaco, Italia. Notar av Grieg, Liszt, Chopin og andre er med i bagasjen. Med urframf�ring av Klaverkonsert nr. 5 i Paris v�ren 1954 er turn�livet slutt og klavervirtuosen legg inn �rane. Intenst grep om notepennen �ydelegg pianisthendene. Den hardtarbeidande
komponisten driv pianisten ut fr� podiet. I staden kjem markante verk fr� tonesmia. Den fyrste av to konsertar for hardingfele og orkester, og operaen Jeppe vert tinga av Festspillene i Bergen. Ogs� suite nr.2 og 5 av Hardingtonar og balletten Husguden vert uroppf�rt her. Fram kjem ogs� orkestersongen The Turtle til Steinbecks prosatekst, Tri fjordar, harpekonsert og mangt anna.

Bj�dnabrakane er ein vakker stad p� jorda for den som s�kjer arbeidsfred, utsynet er makelaust. Tungvint er det likevel � bu her, ikkje minst i sn�rike vintrar med hard frost. No flytter Geirr og familien ned til heimetunet p� Tveit. Gamlestova som forfedrane har budd i gjennom fleire generasjonar, byggjer han inn i eit nytt stort bustadhus. Byggjesaka aukar det �konomiske presset. Komponeringa kastar ikkje nok av seg, han m� finna arbeid utanom si private skrivestove.

Fast kontrakt med NRK opnar ein ny livsfase. For radio lagar han diktarportrett av n�rskylde forfattarar – kjende fr� unge �r, slike som Anders Hovden og Herman Wildenvey. Jakob Sande vert ein god ven. Likeeins Olav H. Hauge. Han s�kjer samband med Falkberget, �verland, F�nhus, Vesaas. Alle kjenner det �refullt � verta tonesette av Geirr Tveitt. Ikkje minst vers av Aslaug Vaa og Aslaug L�stad Lygre inspirerer til tonegangar med status mellom dei finaste i norsk visekunst, slike som So rodde dei fjordan og Vi skal ikkje sova bort sumarnatta. Det siste han skreiv var ein bukett Bruheimsongar i 1977.

Komponisten d�ydde i Oslo, der han budde dei femten siste �ra. Han ligg gravlagd ved Vik�y kyrkje.

Ofte vart Geirr Tveitt m�tt med fordomsfulle holdningar som i nokon grad hekk i hop med motsetnader innanfor musikkmilj�et b�de f�r, under og etter krigen. Tveitt vart sett i b�s som “ekstrem nasjonalist”, ein karakteristikk med odi�s tyding, lett � assosiera med visse politiske tendensar. M�ten han brukte norr�ne kjelder, vart vurdert som blindspor. Revitaliseringa av Baldurs draumar viser at det langt fr� er tilfelle. Tveitt var ingen heimf�ding eller musikalsk sj�vinist. Lange opphald i utlandet og generell internasjonal orientering gav b�de innsikt og utsyn. Om han kanskje nytta seg av smidigare formuleringar i mogne �r, sto han fast i hovudsynet fr� ungdomstida. V�r nasjonale musikkkultur laut byggja p� norsk tonekjensle slik den ovra seg i vokal og instrumental folkemusikk, s�rleg sl�ttemusikken. P� denne grunnen sto han urikkande.

Fleire vitskaplege arbeid om Tveitt er no p� veg. Me kan venta ei interessevekkjande revurdering av denne musikken n�r ein ny generasjon forskarar, lausrivne fr� milj�messige bindingar, legg fram resultat av si gransking.

BALDURS DRAUMAR VART FRAMF�RT I GRIEGHALLEN 23. MAI KL. 19:00.
Med Stavanger Symfoniorkester,
Ole Kristian Ruud, dirigent
Solveig Kringlebotn, sopran
Ulf �ien, tenor
Magne Fremmerlid, bass
Jon Eikemo, opplesning