In Evening Air - det 20. århundret gjennom klangen av et klaver
Pianist Øyvind Aase er inspirert av dei korte fragment. På sin nye CD har han spelt inn 34 korte stykke, som til saman skal gje eit bilete av utviklinga gjennom det 20. århundret. Gjennom desse augeblikka freistar Aase formidla framveksten av ein "politisert" tenkjemåte, samt konflikten mellom dei elitistiske radikale og dei meir "forståelege" uttrykka. - Det er ingen tvil om at musikken i det 20. århundre mer enn tidligere har vært preget, inspirert og sensurert av politiske ideer, systemer og omveltninger, seier Aase til Ballade. - Undertittelen jeg har gitt prosjektet henspiller ikke minst på denne spenningen mellom et "populært"/"forståelig" uttrykk og en mer radikal, modernistisk skrivemåte. Jeg benytter klaveret som et middel til å undersøke i hvilken grad og på hvilke måter seriøse komponister har forholdt seg til denne spenningen.
Av Ida Habbestad
foto: Lene Løvtvedt
- For ti år siden gjorde jeg en innspilling med nordiske barne- og eventyrbilder for piano. Det var da jeg først fikk sansen for å sette sammen mange korte stykker. CD-mediet er godt egnet for slike korte fragmenter, fortel Aase.
På eige selskap har Aase gjeve ut ei rekkje tematisk baserte CD-ar, med eit gjennomgåande fokus på den ukjende eller gløymde musikken. “Nordiske barne- og eventyrbilder” er eitt døme. Eitt anna er “Two Composers – Two Generations”, som portretterer far og son Gunnar og Bjørn G. Gjerstrøm. Av større format er dessutan Aases presentasjon av Alf Hurum, der Aase gjennom ein serie på 4 CD-ar har gjeve ut storparten av Hurums produksjon for og med klaver.
Short moments
I ”In Evening Air” er tanken om dei små fragment attende:
- ”Short moments” var arbeidstittelen til denne platen, fortel Aase. - Jeg ville skildre øyeblikk i musikkhistorien gjennom flere korte stykker. I det 20. århundret skrev mange komponister korte, poengterte stykker, i langt større grad enn tidligere.
Etablert men ukjent
Så langt har dei aller fleste av utgjevingane på Thema vore med nordisk musikk, og helst musikk som ikkje er innspelte tidlegare. På ”In evening air” trekkjer Aase fram eit større spekter av nasjonalitetar med etablerte komponistar som alle har hatt mykje å seia for utviklinga på 1900-talet. Det ikkje dermed sagt at Thema flytter sitt fokus frå det ukjende/gløymde:
- Det er mye musikk av kjente komponister, men stykkene jeg har valgt er nok ikke nødvendigvis representative for slik man kjenner komponistene best, seier Aase.
Debussy-verket er døme på dette; hans verk ”Èlégie” er først oppdaga i nyare tid. Det same gjeld Weberns ”Klavierstück”, som vart funne lenge etter komponistens død. Når det gjeld komposisjonane til Stravinsky og Berg, meiner Aase det ikkje finst innspelingar av dei frå før av, og verka av Bjørn Gjerstrøm og Eilert Tøsse er heller ikkje utgjevne på CD.
Å dokumentera eit århundre
Ein ting er å syna fram ukjende verk frå århundret. Men prosjektet handlar vidare om å dokumentera eit århundre – gjennom eit klaver. For meg oppstår det dermed fleire sentrale spørsmål. For det første; korleis kan ein gjera eit representativt utval i eit så omfattande materiale? Aase svarar:
- Jeg tror utvalget er ganske representativt for hva som skjedde i denne perioden. Noen perioder er kanskje overrepresentert, det er mye musikk fra 1920-tallet, og nokså lite fra 1950- og 60-årene. Men verkene representerer variasjonen i det 20. århundret — det er eksempler på tolvtonemusikk, impresjonisme, senromantikk og folkemusikk. Dessuten har Barbers stykke en tydelig forbindelse til det jeg vil kalle amerikansk "piano song"-tradisjon, hvor instrumentet langt på vei fungerer "vokalt". Det samme gjelder tittellåten av Aaron Copland. Den er sangbar, lett tilgjengelig , — og veldig representativ for den amerikanske 'sounden' i det 20. århundret. Men jeg har kanskje med for lite av det helt radikale?
Instrumental innfallsvinkel
Kva er så ein dokumentasjon av eit århundre — gjennom eit instrument? Er det instrumentet si utvikling som er sentral, er det den overordna historiske utviklinga, eller den musikalske — eller er det ei blanding?
Aase fortel at det i hovudsak er utviklinga av det instrumentale som har vore hans innfallsvinkel:
- De enkelte verkene kan kanskje si noe om historiske aspekter. Schönbergs stykke er for eksempel representativt for det han gjorde med tolvtoneteknikken i den perioden. Lignende aspekter vil gjelde flere av komponistene. I Grieg sitt stykke hører man den intense kromatikken som gjenspegler en senromantisk komponist, — dette ville han ikke skrevet i 1860, det representerer et utrykk der og da i det 20. århundret.
Historisk innfallsvinkel?
For skrivaren er det likevel slåande kor mange av komponistane som er prega — eller inspirerte — av århundrets krigar eller totalitære regime.
Dømevis er Ernst Krenek sitt stykke ”Indian-Summer Day” skrive etter at komponisten måtte forlata Austerrike og busetja seg i USA. Det vart ferdig i 1938, same året som nazistane arrangerte utstillinga ”Entartet Musik” i Düsseldorf — med nettopp Krenek som døme på ein komponist med 'degenerert' musikk. Også Paul Hindemiths musikk vart skulda for å vera degenerert. Dei enkelte historiar kan vidare ramsast opp: Arnold Schönberg levde i eksil store deler av verketida si, Olivier Messiaen var i tysk fangenskap under 2. verdskrig. Witold Lutoslawskis første symfoni vart i 1947 åteken av polske styresmakter for såkalla ”formalisme”. Og Dmitrij Sjostakovitsj fekk rolla som kommunismens offisielle komponist, - endå ein i ettertid veit at han var særs kritisk til systemet,og uttrykte dette gjennom verka sine.
Vidare finn ein døme på korleis verka direkte er inspirerte av historiske hendingar. Debussy-stykket er meint å illustrerera første verdskrig. Allan Pettersons ”Lamento” frå 1945 er ein klagesong over den andre. Fartein Valens stykke frå 1939 tek utgangspunkt i kanondrønn komponisten høyrde frå militære øvingar.
Ekstremismens tidsalder
- Det er ingen tvil om at musikken i det 20. århundre, som historikeren Eric Hobsbawm har kalt "ekstremismens tidsalder", mer enn tidligere har vært preget, inspirert og sensurert av politiske ideer, systemer og omveltninger, seier Aase.
- I 2002 skrev jeg en kronikk i Aftenposten med tittelen "Den skjulte musikken", hvor jeg med utgangspunkt i nazistenes hets av "entartete" komponister drøftet det faktum at en hel generasjon toneskapere forsvant ut av musikkhistorien som et resultat av forfølgelsene. Krenek er en av de mer kjente fra denne gruppen, som teller navn som Schulhoff, Ullmann, Goldschmidt og Haas. Samtidig har en rekke komponister - det kan være nok å nevne Hanns Eisler og Kurt Weill - foretatt bevisste musikalske valg ut fra en politisk overbevisning.
Konflikten mellom det ”forståelege” og det radikale
Aase peikar på fleire trekk som er framtredande i det 20. århundret:
- Jeg ser to klare linjer fra denne tradisjonen i mitt prosjekt utover det du nevner. MacMillan, den yngste komponisten på platen, skriver politisk bevisst når han hyller J. F. Kennedy. Det andre jeg vil nevne, har røtter tilbake til Eislers problematisering av en "elitistisk" modernistisk skrivemåte, og hans bevisste "avhopp" til et mer folkelig, "forståelig" uttrykk.
- Undertittelen jeg har gitt prosjektet henspiller ikke minst på denne spenningen mellom et "populært"/"forståelig" uttrykk og en mer radikal, modernistisk skrivemåte. Jeg benytter klaveret som et middel til å undersøke i hvilken grad og på hvilke måter seriøse komponister har forholdt seg til denne spenningen. Se på Copland - han makter å skrive både tilgjengelig og avansert. Og ser vi på situasjonen i dag, så er det stadig stor uenighet om hvor radikalt tonespråket "bør" være. Dette er følgelig en retorikk som utgår fra den politiserte tenkemåten i det 20. århundre.
Toccata - berøring
Den historiske dokumentasjonen er gjennomført, og Aase planlegg no eit nytt prosjekt, i første omgang som konsept for konsertar. Tema denne gong er berøring, i eit prosjekt med arbeidstittelen ”Touches”.
- Der tar jeg utgangspunkt i Leonard Bernstein verk med samme tittel, hvor han er på jakt etter forskjellige tolkninger av berøring, i anslaget, — som går på kontakten med instrumentet.
Utover Bernstein vil komponistar som Gubaidulina, Debussy, Shchedrin og Stravinsky, vera aktuelle – i tillegg til ein Toccata av Bach; som betyr nettopp "berøring". Og den som fylgjer med, vil sjå kva anslag Aase presenterer.
Sjå elles www.thema.no
