Calixto Bieito: Ein personleg verknad
Ulike møte mellom musikk og ord står sterkt i regissøren Calixto Bieito sine produksjonar. Hans neste større arbeid vert urframført under Festspilllene og har den musikalsk baserte pasjonen som utgangspunkt.
Av Ida Habbestad, Stuttgart
Når Calixto Bieito vitjar Festspillene i Bergen denne våren, er det med sin fjerde produksjon for festivalen. Den katalanske regissøren er mellom kunstnarar det norske publikummet har kunna følgja over tid, og mange vil forbinda han med sanselege, musikalske oppsetjingar.
Årets framsyning, “Se dette mennesket (VOICES)”, vert presentert som ein moderne pasjon. Den skil seg frå storparten av hans tidlegare produksjonar ved at heile verket – og ikkje berre oppsetjinga – er nytt. Musikk og tekst er samla av Bieito i samarbeid med dramaturgane Marc Rosich Marti og Karsten Johansen; med startpunkt i ein idé frå Betty Nansen teatret i København.
Før dette har meir klassiske stykke, som Ibsen sine diametrale motsetnader ”Peer Gynt” og ”Brand”, stått i fokus. Både desse og dei mange operaoppsetjingane Bieito har gjort internasjonalt vert falda ut gjennom intense, gjerne erotiske eller valdelege – ofte provoserande – bilete.
Noko av det spesielle med Bieito sine produksjonar er elles det tette samspelet mellom musikk og tekst. I opera er musikken sjølvsagt; og i desse oppsetjingane opplevast gjerne den visuelle uttrykksforma som sett med nytt blikk. Dei brutale verkemidla frå Mozarts “Bortførelsen fra Seraillet” (2007) skapte til dømes debatt om kva ein kan – og ikkje kan – gjera i kunsten.
I teaterproduksjonane byd Bieito på endå ei side. Her har bruken av musikalske verkemiddel vore mellom dei originale tilfang. Eitt døme er oppsetjinga av “Brand” (2008) der songarar kledde dei statistiske rollene, og dei musikalske vala fann seg i spennet mellom nyare kunstmusikk og populærkulturelle referansar – alt som ramme kring skodespelet frå 1800-talet.
Kvifor vektlegg han desse møta mellom musikk og ord?
- For meg handlar dette om å forsøka å skapa ulike landskap på scena, gjennom alle dei verkemiddel eg har til rådvelde, svarer regissøren, som meiner musikken i eit slikt bilete kan sjåast som ”geografien” til kjenslene.
- Einkvar formidlingsform har jo ofte dette som mål – å nå inn til menneske. Og for meg er det slik med musikken, at den kan evna å skapa djupe landskap, som snakkar til deg, gjerne på ein annan måte enn det visuelle.
Som eksempel hentar han fram musikken i nettopp “Brand”, der særleg Ligeti sitt stykke “Lux Aeterna” var sentralt.
- Eg tenkte på lyden av eit barn som vart drepe, noko som førekjem tidleg i stykket. Denne groteske handlinga kan sikkert formulerast på ulike vis. Men for meg vart Ligeti sitt korverk nærliggjande, med det djupe og mørke som stykket har ved seg, og samtidig det spektrale, forklarer Bieito.
Om Bieito på Wikipedia.
I eit nyleg intervju på Ballade vart regissøren Tore Vagn Lid sitt doktorgradsarbeid presentert. I avhandlinga si ser Lid på korleis musikk og teater står i forhold til kvarandre. Mellom anna problematiserer han ny musikk og musikkdramaturgi, og forståinga som etablerte musikk- og teateruttrykk har av seg sjølve.
Deler av arbeidet ditt med teater kan òg sjåast som eksperiment med musikalsk og scenisk dramaturgi. Kan henda ligg det særleg an til dette i pasjonen, der songar av Tom Waits, Nick Cave, PJ Harvey og Bjørk er oppgjevne som aktuelle fundament; Bach sin pasjonsmusikk var òg ei inspirasjonskjelde tidleg i arbeidet. Korleis tenkjer du kring musikk og verknad?
- Eg er særs oppteken av musikkens verknad. Men eg finn det vanskeleg å snakka om verknaden til ulike typar av musikk isolert. Her har konteksten alt å seia – kva ramme ein plasserer det musikalske uttrykket inn i, og ikkje minst kven som ser og høyrer resultatet, svarer Bieito.
- Dermed vert dette vel så gjerne eit subjektivt spørsmål for meg. Når eg sjølv skal velja musikk, nyttar eg gjerne musikk eg har eit tilhøve til – og dessutan musikk som har noko dramatisk i seg, som hjelper meg med å fortelja historia.
- I pasjonen vil musikken best kunna skildrast som eit teppe av lyd. Eg har ynskt å skapa klangen av bakgrunn, lyden av menneske – slik lyden er i rommet her me sit no, når fullt av menneske fører kvar sine samtaler; somme på språk me forstår, somme på språk me ikkje kjenner. Vår samtale høyrer me godt. Frå andre samtaler kan me kanskje skilja ut deler av meiningsinnhaldet, medan dei fleste samtalene er utydelege. Kanskje har nokon her i rommet nyleg fått melding om ein alvorleg sjukdom. Kanskje dei snakkar om det, kanskje held dei det for seg sjølve. Me veit det ikkje – men me veit at lidinga finst overalt, og samstundes at samtalene her inne utgjer ein heilskap av lyd i rommet. Ein slik musikk ynskjer eg å fylla pasjonen med.
Du seier at den verknaden musikken har dels er subjektiv. Samstundes er det umogleg å vita nøyaktig kva referansar det publikummet som kjem i ein opera eller eit teater har på førehand. Korleis kan du då vita at det du ynskjer at musikken seia vert oppnådd?
- Ein kan jo ikkje vita om alle dei referansane som finst der ute. Og slik sett kan ein seia at produksjonane mine er subjektivt tenkte. Eg tek utgangspunkt i meg sjølv og hentar inn mine eigne referansar – det eg kjenner til og som grip meg. Sjølv opplever eg musikk som det næraste eg kjem ein religion. Eg treng musikken, spirituelt sett, for å leva. Eg voks opp i ein liten by i Nord-Spania. Der var det eit fantastisk band som spelte, kvar søndag gjennom våren og sommaren, musikk av store komponistar; Verdi og Puccini til dømes. Det sette djupe spor. Eg har også hatt musikk kring meg på andre måtar. Både mor mi og bror min held på med musikk. Eg spelte sjølv også, og studerte musikk ein periode – men klarte å sleppa unna tilveret som musikar, smiler Bieito.
- Same kva er eg veldig nyfiken på nye lydar og kjem alltid attende til musikk som eit vesentlig verkemiddel. Men dette tyder ikkje at stykka er meint å handla om meg. Dei fleste teaterstykke tek utgangspunkt i forteljingar om det å leva. Kunsten handlar i stor grad om det å vera menneske. For å kunna seia noko om det, trur eg ikkje ein kjem utanom sine eigne referansar, eller si eiga nyfikne i leitinga etter musikalske, sceniske og visuelle uttrykk.
Vagn Lid fortel at han somme gonger nyttar musikalske former for å strukturera teaterstykka sine, med det som føremål å opna rom som er musikalsk tenkte, utan at det nødvendigvis er musikkteater. Mellom anna nemner han at han ein gong nytta den musikalske variasjonsforma som utgangspunkt for den formmessige oppbygginga av teaterstykket. For meg kan det sjå ut som om “Se dette mennesket (VOICES)” er døme på eit liknande eksperiment, med klåre referansar til den musikalske forma. Kva refleksjonar har du sjølv kring dette?
- Eg har i alle fall tru på at det teatralske uttrykket i seg er særs musikalsk. Generelt ynskjer eg gjerne eit teater som er fullt av variasjonar, kontrastar og motsetnader. Det gjeld ikkje berre musikalske verkemiddel og strukturar. Interessefeltet mitt er breitt: Eg likar å forureina, skapa forstyrringar mellom uttrykk. Eg ser ingen grunn til å fylla eit liv med reint teater. Språket er ikkje berre intellektuelt det er også sanseleg.
- Så for meg handlar nok bruken av musikk aller mest om å mest om å finna ein måte å tenkja musikalsk om teatret på, som kanskje ikkje direkte utgjer eller endrar forma, men som høver til orda, og som appellerer i kvar enkelt framsyning. Eg trur ein slik tenkjemåte er ein tendens i tida, utan at eg kan hevda at eg kjenner “moten” i teatret. Eg trur at me stadig oftare – parallelt med ”reine” teaterstykke – vil finna at kunstnarlege uttrykk blandar seg med andre i leitinga etter nye, utvida måtar å fortelja på. Og pasjonen veit eg ikkje endå korleis eg skal karakterisera. Kanskje er det teater? Kanskje er det eit oratorium? Kanskje er det berre stemmer?
Samtalen med Bieito finn stad i Stuttgart tidleg i påska, dagen før premieren på Wagners opera ”Parsifal” ved Staatsoper.
Dette verket vert tradisjonelt gjerne framført ved påsketider. For sjølv om Wagner ikkje direkte refererte til Jesus Kristus i verket, er kristne symbol framtredande i stykket. Her er leitinga etter den heilage gral og søken etter ei frelse. Operaen deler soleis eigenskapar med den tradisjonelle pasjonen som tek føre seg Jesu lidingshistorie – i påska.
Også ”Brand” tek opp religiøse emne – gjennom historia om den inderleg overtydde presten. Ved denne oppsetjinga ynskte Bieito tidleg i prosessen å endra historia, så Brand sin idealisme ikkje var knytt til forkynning og frelse gjennom ei tru.
Korleis ser du på dei religiøse temaa i dei noverande prosjekta?
- Pasjonen er ikkje meint som noko religiøst prosjekt. Det har klåre referansar til kristendommen. Pasjonen som form er jo religiøs – og eg er inspirert av korleis den katolske tradisjonen tek føre seg dei siste timane til Kristus. I den vestlege kulturen finst fantastiske mengder av flott kunst knytt til pasjonsforma. Eg har alltid lete meg overraska over kor sterkt det kan virka når ulike kunstnarar framstiller andletet til Kristus som nærmar seg døden. Dei fortvila andleta ikring han, lidinga i hans eige andlet – den sterke krafta som tykkjest finnast i denne smerta – opptek meg.
- Noko av dette ynskjer eg å ta med meg vidare i stykket eg arbeider med no. Men i den moderne pasjonen er det ikkje nokon religiøs figur det handlar om. Snarare handlar det om menneske i og for seg. Eg ynskjer å portrettera mennesket som stemme. Eg vil skildra menneskestemmene i byen, og all den anger og sorg menneske ber på; alt dei har tapt.
I omtalen av oppsetjinga i Stuttgart ser me at du peikar på tendensen til ei spirituell krise mellom menneske. Oppsetjinga ved det same huset, av ”Den flygende hollender” hadde referansar til finanskrisa. Korleis formulerer ein dagsaktuelle emne gjennom gamle verk?
- Det meiner eg er fullt mogleg, og når du spør om dei religiøse emna, er det ikkje slik at dei er tabu for meg. I ”Parsifal” vert religionen problematisert. Det er knappast tvil om at religionen i den vestlege europeisk kultur – kanskje i heile verda – er i stor krise kva gjeld det institusjonelle ved den. Spirituelt sett trur eg menneske har behov for noko å tru på, den andelege sida ved oss er viktig. Men det er kan henda meir enn nokon gong tydeleg for oss korleis religionen har vorte einstydande med institusjonar som fortel deg kva om er lov og ikkje; kva reglar du må følgja for å bli lukkeleg. Slik har det vore gjennom mange år. Den institusjonaliserte religionen er i stor grad eit spørsmål om utøving av makt. I desse dagar ser ein det særleg tydeleg når det kjem fram korleis sentrale personar misbrukar denne makta, og kva tabu som dveler ved dette misbruket.
- ”Parsifal” handlar ikkje om dei nyleg framkomne historiene om prestar og biskopar og misbruk. Oppsetjinga dveler nok meir ved det generelle ved denne institusjonelle krisa – og peikar kan henda òg på kor enkelt maktinstitusjonar, gjennom konsentrasjonen av makt, kan kryssa etiske grenser.
Me har snakka mykje om musikken som verkemiddel. Men i Bieito sitt arbeid med opera er også dei visuelle verkemidla slåande. I tidlegare intervju nemner han den spanske målaren Francisco Goya som eit førebilete. Og frå produksjonane vert det gjerne trekt parallellar meir filmatiske referansar, som regissøren Quentin Tarantino eller no sist forfattaren Cormac McCarthy.
Og det er ingen spøk å sjå stykka dine: I ”Brand” kuttar hovudpersonen av seg tunga heilt til slutt – før dette har me sett orgiar og barnemord. I ”Bortførelsen fra Seraillet” vert brystvorter avskorne, i ”From the House of the Dead” av Janácek flyt blod overalt, soldatar valdtek – i denne framsyninga er det jamvel henta inn eit ekte fly.Kvifor er det nær overlessa uttrykket så viktig for deg? Og korleis går dette i lag med ei pasjonsform som frå gamalt er basert på meir nøkterne sceniske verkemiddel?
- Ein produksjon er jo ein prosess, der ein kanskje skal vera glad for at publikum berre ser resultatet. Til ”From the House of the Dead” hadde eg tolv ulike idear om korleis scena skulle sjå ut før eg endeleg fekk tak i dette flyet frå Ukraina, smiler Bieito.
- Men det er ikkje slik at eg har noko i mot eit mindre teater. Eg er berre særleg fascinert av energien i det store, både kva gjeld det romlege og formatet elles. Og eg meiner nok at større stykke treng ei særleg mengd energi. Eg har ikkje noko behov for å spara energi til eit anna liv. Har ein noko på hjarta, må ein ta ansvar for å få sagt det; ein veit jo ikkje kva tid det er for seint.
- Når det gjeld pasjonen er det for tidleg å seia korleis det vil sjå ut. Men stykket har nok sine subtile sider gjennom dette teppet av lyd. Ein hovudidé har vore å projisera noko av lyden frå ein installasjon av høgtalarar i ulike storleikar på scena. I arbeidet har eg førestilt meg denne veggen som klagemuren i Jerusalem, der folket kjem med bønene sine og all anna uro og rett og slett forsøker å leggja i frå seg smerta si.
Dersom ein kastar eit blikk på dei siste produksjonane dine vil ein finna at ein god del av desse er mørke, dystre og kritiske?
- Det har vorte nokre dystre tema, ja, og kanskje særleg dette siste året, med tre store stykke som alle har sine groteske, vonde sider. ”From the House of the Dead” handlar om livet i ein fangeleir, der livet ikkje er mykje verd. Ligeti sin ”Grand Macabre” handlar også om død – om verda si undergang – og i ”Parsifal” er Wagner sin tekst til tider så mørk at ein står på grensa til det uuthaldelege. Slik sett er pasjonen tenkt som ein boge over heile sesongen, der det ikkje er ei enkelt historie som vert fortald, men meir generelle og allmenne forteljingar om liding.
Korleis held du ut å arbeida med alt dette mørke?
- Vel, eg trur jo på lyset og det gode i menneske. Og eg trur nok på ei forløysing òg. Men for å finna vegen til eit slikt lys, trur eg du må bli kjend med mørkret. Mørkret er i alle menneske, på same måten som lidinga finst som naturleg bestanddel i verda.
- Dersom ein ikkje klarer å ta dette inn over seg; konfronterer verda slik den er og forsøker å bli kjend med mørkret, kjem ein kan henda ingen veg. Eg fortel om mørkret for å forstå det – og for å oppdaga at verda òg er lys, svarer Bieito.
Les også Gerd Stahl, Nationaltheatrets sjefdramaturg, om Brand.
